Vorige week kreeg mijn echtgenoot het bericht dat de vader van een goede vriend is overleden. De vriendschap bestaat al ruim 35 jaar en we kende de vader ook persoonlijk. Normaal gesproken zouden we zeker naar de uitvaart zijn gegaan, maar door het coronavirus vond de uitvaart in (zeer) besloten kring plaats. Om ons te verbinden met onze vrienden en de familie, staken we op het tijdstip van de uitvaart thuis een kaars aan. Zo waren we in gedachten bij hen en stonden we stil bij het verlies.
“Wanneer je de dood niet in de ogen kunt kijken, is het moeilijk om een rouwproces te doorlopen”
Stilstaan bij afscheid nemen in deze bizarre coronatijd
In dit blog sta ik stil bij het belang van op een goede manier afscheid nemen van een dierbare overledene in deze bizarre coronatijd. Een tijd waarin traditionele rouwrituelen, zoals het bijwonen van een uitvaart, het condoleren van de nabestaanden en het geven of ontvangen van fysieke steun niet mogelijk zijn en we concessies moeten doen met betrekking tot de manier waarop we afscheid nemen van onze overleden dierbaren. Ik maak hierbij gebruik van het rouwtakenmodel van William Worden. Ook geef ik een aantal alternatieven om toch op een zo goed mogelijke manier afscheid te nemen.
Rouwen is omgaan met verlies
Als rouwbegeleider begeleid ik kinderen, jongeren en volwassenen waarbij het rouwproces niet vanzelfsprekend verloopt. Kinderen die voor hun ouders zijn gaan zorgen en hun eigen verdriet hebben uitgesteld, die vervolgens vastlopen. Jongeren die zijn gevlucht voor hun verdriet, het hebben vermeden om aan het verlies te denken en na verloop van tijd niet meer verder kunnen. Volwassenen die de realiteit van het verlies van hun dierbare niet onder ogen kunnen zien.
“Rouw is de achterkant van de liefde!”
Rouwen is omgaan met verlies en heeft alles te maken met de liefde die we voelen voor de overledene. De beperkingen die door de coronacrisis worden opgelegd, maken het rouwproces nog moeilijker dan het toch al is. Door de sociale afstand die er is kunnen we onze dierbaren soms al een tijdje niet bezoeken en aanraken. We kunnen niet bij het sterven van dierbaren zijn en het afscheid kan niet plaatsvinden op de manier die we voor ogen hadden. De maatregelen zijn gezien corona begrijpelijk, maar voor een rouwproces zijn al deze beperkingen enorm ingrijpend.
Het rouwtakenmodel van William Worden
Het rouwtakenmodel van William Worden beschrijft het werk dat rouwenden moeten doen om na een verlies weer verder te kunnen met hun leven. Het omvat de volgende 4 taken:
Taak 1. De realiteit van het verlies onder ogen zien. Erkennen dat de overledene er niet meer is en niet meer terug zal komen.
Hoe kun je de realiteit van een overlijden onder ogen zien, als je de dierbare niet meer gezien hebt na zijn overlijden, niet in de kist hebt zien liggen en je ook niet bij de begrafenis kon zijn? Het actief voorbereiden van een gezamenlijk afscheid, een uitvaart, helpt je stapje voor stapje met het besef dat iemand echt is overleden. Wanneer dit afscheid niet op deze manier kan plaatsvinden, kan het veel langer duren voordat de realiteit doordringt. Het is voor het rouwproces van groot belang dat de realiteit van het verlies doordringt, omdat het anders moeilijk is om de volgende rouwtaken te doorlopen.
Taak 2. Het doorleven van de pijn en het verdriet, die het gevolg zijn van het verlies.
Door de sociale afstand zijn veel mensen op zichzelf aangewezen, is er weinig contact met anderen, ontstaat er eenzaamheid. Hoe kun je de pijn en het verdriet van het verlies doorleven, zonder anderen om je heen die hetzelfde doormaken, die er voor je zijn, je ondersteunen, naar je luisteren, met je meeleven, je een knuffel geven? Het verwerken van het overlijden van een dierbare in deze sociale isolatie is vele malen moeilijker dan tijdens een “normaal” rouwproces, omdat we de fysieke aanwezigheid van anderen missen. Het kan zelfs leiden tot een sociaal isolement.
Taak 3. Het aanpassen aan een nieuw leven waarin de overledene niet meer aanwezig is. De draad weer oppakken hoe moeilijk dat ook is.
Nu we allemaal voor een deel aan huis gekluisterd zijn en thuiswerken, ziet ons “normale” leven er heel anders uit dan voor Corona. Alles is anders dan het was. Hoe kunnen we ons dan aanpassen aan een leven waarin de overledene niet meer aanwezig is. Thuis worden we voortdurend met onze neus op de feiten gedrukt, dat de dierbare overledene er niet meer is. Er is geen werk, geen school, geen sport waar we even afleiding kunnen vinden en de draad weer op kunnen pakken.
Taak 4. Het verlies verweven in je leven en weer verder gaan. Opnieuw verbinding maken met anderen.
Hoe kunnen we het verlies verweven in ons leven en weer verder gaan, ons opnieuw verbinden met anderen als ons leven in een isolement is geraakt en anderen op afstand zijn?
Dit zijn een heleboel vragen die momenteel spelen rondom afscheid nemen en rouwen. Hieruit blijkt hoe moeilijk het is om de rouwtaken te doorlopen wanneer je niet op een goede manier afscheid kan nemen van een dierbare en de realiteit niet onder ogen kan zien.
Alternatieven om betekenis te geven aan het verlies
Traditionele rouwrituelen, zoals het bijwonen van een uitvaart, het condoleren van de nabestaanden en het geven of ontvangen van fysieke steun is door het coronavirus moeilijk geworden. Wat kunnen we in deze tijd van Corona wel doen om op een goede manier afscheid te nemen van onze dierbaren en anderen te ondersteunen? Hieronder een aantal alternatieven om betekenis te geven aan het verlies:
- Het advies dat ik nabestaanden altijd geef is: leg zo veel mogelijk vast op foto of film. Dat is fijn voor mensen die niet aanwezig kunnen zijn. En ook voor de familieleden die er wel bij zijn, maar het graag later nog eens rustig terug willen zien. Of voor kinderen die nog heel klein zijn en het daardoor op latere leeftijd terug kunnen kijken.
- Vraag in deze coronatijd of verpleegkundigen in het ziekenhuis of het verpleeghuis foto’s willen maken van de dierbare na het overlijden als je het niet zelf kunt doen. Er zijn speciale rouwfotografen die een reportage maken van een uitvaart.
- Tegenwoordig is er bij uitvaarten steeds vaker de mogelijkheid om deze te volgen via een live-stream of om deze op een andere manier vast te leggen en mee te beleven. In een kerkdienst kan men soms meeluisteren via een kerkradio en ook steeds vaker meekijken via live-stream.
- Aan familieleden en vrienden die niet aanwezig kunnen (of mogen) zijn kan worden gevraagd of ze op de tijdstip van de uitvaart thuis een kaarsje branden. Als ze daar een foto van maken en met een bemoedigende tekst mailen of appen naar de nabestaanden, kan dit ondersteunend en bemoedigend werken.
- Er komen ook steeds vaker initiatieven waarbij familie en vrienden die niet bij de uitvaart kunnen zijn, in een soort van drive-in langs de kist rijden om toch de laatste eer te bewijzen.
- Familieleden en vrienden die niet aanwezig kunnen zijn, kunnen een eigen afscheidsritueel houden. Op een zelfgekozen moment kunnen ze stilstaan bij de overledene door bijvoorbeeld foto’s te bekijken, een gedenkplek in te richten, favoriete muziek af te spelen, een brief te schrijven of een kaars op te steken.
- Er kan op een later tijdstip (na de coronacrisis) een herdenkingsdienst of rouwritueel gehouden worden waar iedereen bij aanwezig kan zijn. Bijvoorbeeld bij het uitstrooien van de as na een crematie of bij de zeswekendienst. Dan kunnen de foto’s en/of filmbeelden die gemaakt zijn bij de uitvaart in kleine kring gedeeld worden.
- En er zijn vast nog vele andere mogelijkheden.
We kunnen nog niet overzien wat de gevolgen zullen zijn van de beperkingen die nu worden opgelegd bij het afscheid nemen van onze dierbaren in coronatijd. Wat we wel weten is dat het belangrijk is dat nabestaanden de realiteit van het verlies onder ogen kunnen zien, omdat het anders moeilijk is de rouwtaken te doorlopen.
Mocht je vragen hebben naar aanleiding van dit blog, voel je welkom om contact met me op te nemen via esther@praktijkdepleisterplek.nl. Je kunt ook hier het contactformulier invullen, dan neem ik contact met je op.